FILOSOFISCH ELFTAL – Actiegroep Urgenda klaagt de Nederlandse staat aan ‘namens toekomstige generaties’. Is dat zinvol?
Kan je de Nederlandse staat verwijten dat ze nalatig is inzake klimaatverandering? Urgenda denkt van wel.
Urgenda is een initiatief van verontruste burgers die Nederland ‘sneller duurzamer’ wil maken. Bijvoorbeeld door collectief zonnepanelen in te kopen, waardoor de prijs zakt. Maar ook door de staat aan te klagen. Want politici van links tot rechts erkennen de gevaren van klimaatverandering, maar intussen verandert ons gedrag nauwelijks. Deze week bleek dat de hoeveelheid broeikasgassen die grote Nederlandse energie-, olie en chemiebedrijven uitstoten, vorig jaar zelfs is toegenomen met 2,5 procent ten opzichte van 2013.
Urgenda zegt de rechtszaak te voeren ‘namens toekomstige generaties’. Is dat mogelijk, en zo ja, is het zinvol?
Bas Haring, filosoof en hoogleraar publiek begrip van de wetenschap aan de Universiteit Leiden: “Ik steun ze van harte, al was het maar om het onderwerp weer eens onder de aandacht te brengen. Maar of je werkelijk namens toekomstige generaties kan spreken, is zeer de vraag. We kunnen immers niet controleren of de mensen uit de toekomst zich inderdaad vertegenwoordigd voelen door Urgenda. Wat doen we nou als er binnenkort een andere groep opstaat met heel andere idealen, die zegt: ‘Nee, wíj zijn de werkelijke vertegenwoordigers van de toekomstige generaties?’”
Frank Ankersmit, emeritus-hoogleraar intellectuele geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen: “Ik vind het een sympathieke, maar lastig te onderbouwen positie. Je kunt iemand vertegenwoordigen die daar zelf om de een of andere reden niet goed toe in staat is, een kind bijvoorbeeld. Dat is al sinds de Middeleeuwen een heel gebruikelijke juridische constructie. Je kunt zeggen: op grond van die en die wet is het belang van degene die ik vertegenwoordig geschaad. Maar als je gaat spreken namens iemand uit de toekomst, is er geen wetgeving waaraan je zo’n claim kunt toetsen.”
Haring: “Dat lijkt me het tweede probleem: het feit dat Urgenda voor een rechtsgang kiest, terwijl het een uitgesproken politieke kwestie is. Ik zou me kunnen voorstellen dat Urgenda een politieke partij opricht, die een stem geeft aan een groep zonder stem, net als de Partij voor de Dieren. Dan zijn ze eerst aan de wetgevende kant actief, en wordt hun rechtsgang daarna ook kansrijker. Want er zijn geen helderende wetten ten gunste van de mensen die nog niet bestaan. Urgenda zegt trouwens van wel: zij beroept zich op internationale klimaatverdragen die Nederland heeft ondertekend. Maar het percentage van CO2-reductie dat Urgenda voorstaat (40 procent) is gigantisch en daar is nooit voor getekend. Volgens de letter van de wet is er dus geen sprake van nalatigheid. Misschien wel volgens de geest van de wet. Maar om dat te onderkennen heb je zoals dat heet ‘activistische rechters’ nodig. Rechters die een statement willen maken.
“Maar zelfs dan, zelfs als je zulke rechters zou treffen, gaan die dan zeggen: Nederland moet 40 procent minder CO2 gaan uitstoten? Dat is ondenkbaar. Dat zou namelijk zo’n enorme weerslag hebben op het heden. We zouden economisch zoveel in moeten leveren dat we bijvoorbeeld de zorg niet meer kunnen betalen. Ziekenhuizen sluiten, wegen opheffen. Ik kan me voorstellen dat het nodig is, maar ik kan me niet voorstellen dat het gaat gebeuren. Zeker niet omdat een rechter het zegt. Het geloof in de rechtspraak is in dit geval een soort hoop op God. Een rechter die vanuit onweerlegbaar moreel gezag spreekt, buiten het hele falende systeem om.”
Ankersmit: “Moreel oordeel of niet, uiteindelijk kan de rechter niet anders dan het feitelijke beleid toetsen aan de wet, en naar mijn idee geven internationale verdragen hem daarbij te weinig ruimte om Urgenda ontvankelijk te verklaren. En dat is erg genoeg. Het is evident dat Urgenda gelijk heeft: er wordt vele malen te weinig gedaan om de klimaatramp waar wij op afstevenen te voorkomen. In 2008 raakte ik hier al van overtuigd, na lezing van het boek ‘Zes graden’ van Mark Lynas. Het laat zien welke verstrekkende gevolgen elke graad opwarming heeft. Het probleem is dat de gevolgen voorbij de 2 graden onomkeerbaar worden. De effecten gaan elkaar versterken en er is geen redden meer aan. Methaan barst uit het gesmolten Siberische permafrost en later uit de diepzee. Daar is alle CO2-uitstoot van tot nu toe peanuts bij.”
Haring: “Inderdaad, Urgenda heeft de wetenschap aan zijn zijde. Er is onder klimaatwetenschappers al jaren consensus over de opwarming van de aarde, en over het feit dat die aan menselijke activiteit te wijten valt. Over de precieze gevolgen die dit zal hebben is nog geen consensus, maar men is het er wel over eens dat die opwarming onze overlevingskansen niet bepaald groter maakt, en dat het eigenlijk geen experiment is dat we zouden moeten aangaan.”
Ankersmit: “Mij laat dat boek van Lynas, en alles wat ik daarna nog las over dit onderwerp, geen twijfel. De zaak is al reddeloos verloren. Zelfs als we nu alles zouden doen wat in onze macht ligt, is die 2 graden opwarming al bijna niet meer te voorkomen. Maar we gaan niet alles doen wat in onze macht ligt om onze uitstoot te beperken. Want dat ligt niet in onze natuur. De mens heeft in zijn geschiedenis nog nooit een offer moeten brengen van dit formaat. Nog nooit heeft de mens het vermogen getoond om welvaart op te geven voor lange-termijn-doelstellingen. Tel daar de groei van de wereldbevolking bij op en de ramp is compleet. De zaak die Urganda agendeert, is niet gericht tegen de Nederlandse staat, maar tegen de menselijke natuur. En dus kansloos.”
Haring: “Het grootste probleem blijft dat de werkelijk belanghebbende partij, de toekomstige generaties, machteloos zijn in het heden. Máár: er komt een dag dat de toekomstige generaties niet meer machteloos zijn. En die dag is niet eens zo ver weg. Misschien al over een kleine dertig jaar, staan die generaties op, hebben ze de politieke macht en zeggen ze: we nemen wraak op jullie. Op ons dus. Omdat wij degenen zijn die hen hebben beroofd van een leefbare aarde. Ze kunnen dan tribunalen organiseren om de bejaarde nalatige politici van de vroege 21ste eeuw te berechten. En ze kunnen om te beginnen al onze pensioenen en spaartegoeden afpakken. Daar hebben ze dan het volste recht toe, want wij hebben op die politici gestemd. En al krijgen ze de temperatuur daar niet meer mee omlaag, ze zullen het denk ik wel doen.”
Wat eist Urgenda?
“Omdat de politiek zijn verantwoordelijkheid niet neemt, richten wij ons tot de rechter,” schrijft Urgenda. “Aan de rechter vragen wij om naar de feiten te kijken en vast te stellen dat het onrechtmatig is voor de Nederlandse Staat om niet de maatregelen te nemen waarvan hij weet dat ze nodig zijn om zijn eigen burgers tegen gevaarlijke klimaatverandering te beschermen. Urgenda en haar mede-eisers vragen van de rechter:
– Te verklaren dat een opwarming van de aarde met meer dat 2 graden Celsius tot een schending van mensenrechten wereldwijd leidt.
– Te verklaren dat de Nederlandse Staat onrechtmatig handelt door niet haar evenredige bijdrage te leveren aan het voeren van effectief klimaatbeleid.
– De Staat op te dragen de Nederlandse CO2-uitstoot al voor 2020 drastisch te verminderen tot het noodzakelijke niveau dat door wetenschappers is vastgesteld, dat wil zeggen met 40% ten opzichte van het niveau van 1990.”
Uitspraak volgt op 24 juni.
Trouw, 24-4-’15 © Marc van Dijk
